Τρέλα είναι ο «περισσεύον» άνθρωπος μέσα μας.

Αντώνης Λιοδάκης, ψυχίατρος

Μια κουβέντα η οποία έχει ως αφετηρία την ψυχιατρική μεταρρύθμιση και την μέχρι τώρα πορεία της. Μια κουβέντα που αβίαστα περνά στην Ελλάδα του σήμερα. Μια κοινωνία που σφαδάζει, μια κοινωνία σε αποσύνθεση… Και η προοπτική; Στην συνεργασία, στις κοινές διαδρομές, αναζητώντας μέσα από τους καρπούς της Γης…

Μια πλούσια σε αγωνίες αλλά και σε οράματα συζήτηση αυτή που είχαμε με την Αντώνη Λιοδάκη και που μοιραζόμαστε μαζί σας.

Συνέντευξη: Ματθαίος Φραντζεσκάκης

 Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση

Ψυχιατρική μεταρρύθμιση που βρίσκεται αυτό το στοίχημα στην Κρήτη;

Το Ψυχιατρείο Χανίων και γενικά η υγειονομική Περιφέρεια Κρήτης από πολύ νωρίς μπήκε, συντονίστηκε με την ιδέα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης .Μια μικρή μεν αλλά δυναμική ομάδα επαγγελματιών ψυχικής υγείας ήταν από την δεκαετία του 80 προσανατολισμένη ιδεολογικά, κοινωνικά, πολιτικά και θεραπευτικά στο κλείσιμο του Ψυχιατρείου και στη αποδόμηση του με όσες δυσκολίες συνεπάγονταν αυτό το εγχείρημα. Τα ασυλικά αντανακλαστικά διατήρησης του ασύλου ήταν σημαντικά, δεδομένου ότι η πολιτεία νομοθέτησε προς την κατεύθυνση αυτή παρέμενε επιφυλακτική. Στα Χανιά και στη Κρήτη έπρεπε να δημιουργηθούν ένα δίκτυο υπηρεσιών ψυχικής Υγείας που θα αντικαθιστούσαν το Ψυχιατρείο και που θα έδιναν στη Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση το κοινωνικό και κοινοτικό της περιεχόμενο. Επομένως άρχισαν να δημιουργούνται  ψυχιατρικές κλινικές στα Γενικά Νοσοκομεία, Κέντρα Ψυχικής υγείας σε όλους τους νομούς, Ιατροπαιδαγωγικά  Κέντρα, Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας, Κέντρα Ημέρας, Κέντρα Παρέμβασης στην Κρίση, δομές κοινωνικής αποκατάστασης(ξενώνες, οικοτροφεία)και βεβαίως Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (ΚοιΣΠΕ). Το στοίχημα της Ψυχιατρικής μεταρρύθμισης «εκκρεμεί» διοτι δεν έχουν δρομολογηθεί όλα τα παραπάνω ανά νομό. Δηλαδή ούτε το 50% των προβλεπόμενων έργων Ψυχικής Υγείας. Η συνέχιση της ύπαρξης των Ψυχιατρείων  στον 21ο αιώνα αποτελεί  το όνειδος της ψυχιατρικής περίθαλψης. 

Τελικά γιατί έπρεπε να κλείσουν τα ψυχιατρεία;

Διότι ήταν χώροι εγκλεισμού, κοινωνικού αποκλεισμού, περιθωριοποίησης και στιγματισμού, χώροι στέρησης πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων , χώροι ανελευθερίας και τελικά χώροι αντιθεραπευτικοί.

Ποια είναι η κεντρική ιδέα πάνω στην όποια πιστεύεις ότι οικοδομείται η σύγχρονη  ψυχιατρική;

Θυμούμαι δύο από τα βασικά συνθήματα στους τοίχους της μονάδας επανένταξης στο Ψυχιατρείο Χανίων που έγραφαν: «Η Ελευθερία είναι θεραπευτική» και «Από κοντά κανείς δεν είναι φυσιολογικός». Αυτά αποτελούν τον άξονα πάνω στον οποίο οικοδομείται η σύγχρονη αντίληψη για την Ψυχιατρική περίθαλψη. Έμφαση στον άνθρωπο και στα δικαιώματα του, συνάντηση του πάσχοντος υποκειμένου και όχι τόσο με τα συμπτώματά του, έμφαση στις δεξιότητες και όχι στις αδυναμίες ενεργοποίηση για τη συμμετοχή της οικογένειας, ανάδειξη των κοινωνικών και συλλογικών πλαισίων στήριξης, έμφαση στη συμβολή της τέχνης στις Ψυχιατρικές θεραπείες, πρωτεύουσα σημασία στις ψυχοθεραπευτικές δυνατότητες, και όλα αυτά συνιστούν το προφίλ της σύγχρονης ψυχιατρικής θεώρησης και πράξης.

Σε ποιο βαθμό ως κοινωνία μπορούμε να δεχτούμε το διαφορετικό;

Αν παλαιότερα οι κοινωνίες μετρούσαν την πρόοδο και τον πολιτισμό λαμβάνοντας υπόψη το δείκτη της παιδικής θνησιμότητας, οι σημερινές κοινωνίες μετρούν την πρόοδο και τον πολιτισμό τους από την στάση τους απέναντι στο διαφορετικό. Και όταν λέμε διαφορετικό εννοούμε όλους τους ανθρώπους που ανήκουν στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες .Σ΄ αυτές  ανήκουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι μετανάστες, οι άστεγοι, οι νεόπτωχοι και άλλες πολλές κατηγορίες. Η τρέλα ούτε εξορίζεται ούτε εξορκίζεται μπορούμε όμως να αλλάξουμε την στάση μας απέναντι της. Επομένως η στάση μας απέναντι στο διαφορετικό είναι ζήτημα πολιτισμού.

Έχουν περάσει 10 χρόνια από το κλείσιμο του ψυχιατρείου Χανιών. Γιατί ακόμα υπάρχουν φωνές κριτικής για το εγχείρημα;

Το κλείσιμο του Ψυχιατρείου σηματοδότησε τέσσερα  σημεία – πεδία σημαντικών αλλαγών: α. αλλαγή της «μοίρας» του ψυχικά πάσχοντα β. αλλαγές λειτουργικές και θεραπευτικές για τον επαγγελματία ψυχικής υγείας γ. συμβολή της οικογένειας σε όλες τις θεραπευτικές διαδικασίες δ. αλλαγή της κοινωνικής στάσης(αποστιγματισμός) σε ζητήματα ψυχικής υγείας. Ο κάθε καλοπροαίρετος άνθρωπος συμμερίζεται αυτές τις αλλαγές .Δυστυχώς υπάρχουν και κακοπροαίρετοι απέναντι στις αλλαγές οι οποίοι τελικά εξυπηρετούν οικονομικά συμφέροντα.

Η Ελλάδα σήμερα

Αν σας ζητούσε κάποιος να περιγράψετε την Ελλάδα σήμερα;

 Η Ελλάδα σήμερα βρίσκεται σε μια κατάσταση έσχατης απελπισίας. Τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικό και ανθρωπιστικό επίπεδο. Βιώνουμε μια απέραντη οργή και μια θλίψη μαζί που μας προκαλεί μια ψυχική αφωνία και παγώνει τις καρδιές. Βιώνουμε ένα έλλειμμα αξιοπρέπειας ένα έλλειμμα ασφάλειας όπου μαζί με το έλλειμμα εισοδήματος καταλήγει σε έλλειμμα δημοκρατίας και ελευθερίας. Η κρίση που διάγουμε δεν είναι μόνο οικονομική αλλά και βαθιά πολιτική, κοινωνική, αξιακή και πολιτισμική. Χωρίς να έχω καμία πρόθεση να δώσω το παραμικρό άλλοθι στο κυρίαρχο πολιτικό σύστημα τώρα μπορούμε να αναρωτηθούμε όλοι μας ποιος ήταν αυτός ο μηχανισμός της παραίτησης και της αλλοτρίωσης στον οποίο εγκλωβιστήκαμε. Ποιες ήταν αυτές οι δυνάμεις που κατάφεραν να μας επιβάλλουν ψεύτικες ανάγκες και να μας εξορίσουν από την ουσία του εαυτού μας. Ποιοι και πώς λειτούργησαν ώστε να γίνετε πλεονέκτημα το γρήγορο και το εύκολο και όχι το αργό και το δύσκολο που κυριαρχούσε στον Έλληνα και του έδινε την δυνατότητα να λέει «τα βγάζω πέρα»? Σήμερα πληρώνουμε την έμφαση σε ζητήματα άκρατου καταναλωτισμού, ατομικισμού, εγωπάθειας και χυδαίου οικονομισμού. Είμαστε υποχρεωμένοι και αναγκασμένοι να κάνουμε την κρίση ευκαιρία για προσωπικό και κοινωνικό αυτοστοχασμό.

Ποιο θεωρείς ως σημαντικότερο πρόβλημα της χώρας ;

Η υποκρισία, το έλλειμμα ευθύνης, ο κακός σχεδιασμός σε όλα τα επίπεδα, η ανεπάρκεια της πολιτικής και των πολιτικών, οι αντιδημοκρατικοί εκλογικοί νόμοι, το έλλειμμα της παιδείας, η έμφαση στα εκπαιδευτικά προγράμματα  σε όλες τις βαθμίδες συνέβαλλαν και δημιούργησαν μια εικόνα αθλιότητας και διάλυσης της χώρας και συνιστούν το σημαντικότερο πρόβλημα της χώρας.

Ακόμα θεωρώ  ένα άλλο  πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε ως χώρα τη μεγάλη αδυναμία να συναντηθούν και να συνεννοηθούν οι ελεύθερες λαϊκές φωνές.  Έχουμε μπροστά μας ένα στοίχημα συνεργασίας και κοινωνικής  συνειδητότητας που  θα μας οδηγήσει σε πράξεις και δράσεις ευθύνης. 

 Έχεις απάντηση για το πώς φτάσαμε ως εδώ;

Η πιο απλή απάντηση είναι γιατί δεν πιστέψαμε στον εαυτό μας και στις δυνατότητες του, εμπιστευθήκαμε εκπροσώπους, απομακρυνθήκαμε από τις «γειτονιές» και από  τις συλλογικότητες  κοινωνικής αλληλεγγύης, αφεθήκαμε στην τηλεοληψία και στην τηλεχαύνωση, ασελγήσαμε στο περιβάλλον  και αφήσαμε αναξιοποίητο τον πολιτισμικό μας πλούτο.  

Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα έκαναν την χώρα να κινηθεί διαφορετικά;

Μπορούμε να συναντήσουμε και να επεξεργαστούμε δυνάμεις και δυνατότητες  που έτσι και αλλιώς τις έχουμε και που έχουν να κάνουν με την δημιουργικότητα την παραγωγικότητα και την φαντασία. Αυτές οι διεργασίες θα αναδείξουν και θα κινητοποιήσουν έξυπνες προτάσεις στον πρωτογενή τομέα παραγωγής στην νέα  επιχειρηματικότητα, στην αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων, στον περιορισμό των τραπεζιτικών αυθαιρεσιών στην επανεκκίνηση της πολιτικής, στην απομυθοποίηση της νεοφιλελεύθερης οικονομίας με όχημα την παιδεία και τον πολιτισμό.

Συνέργια  – συνεργασία συλλογική διαχείριση. Τι περιεχόμενο μπορεί να έχουν σήμερα;

Αφού όλα σήμερα έχουν χάσει το νόημα τους και βρισκόμαστε σε μια γενικευμένη σύγχυση είναι φυσικό επακόλουθο να έχουν χάσει τη σημασία τους και τη δυναμική τους. Αισθάνομαι ότι η λέξη συνέργεια αποτελεί την λέξη κλειδί για την όποια προσπάθεια μας. Σηματοδοτεί την συνάντηση των ανθρώπων, τον καθορισμό επιχειρησιακού σχεδίου, την αποτύπωση της μεθοδολογίας της δράσης και την συζήτηση της αξιολόγησης. Διαμορφώνει μια κουλτούρα συνύπαρξης, αλλαγή του παραδείγματος τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Η συλλογική διαχείριση απαιτεί ουσιαστική συμμετοχή και κοινωνική ευθύνη. Επηρεάζει «δομικές» πολιτικές  που έχουν να κάνουν με την αντίληψη του δημόσιου χώρου, με τον αστικό τρόπο ζωής , με το διαχωρισμό πνευματικής και χειρονακτικής εργασίας, τον διαχωρισμό  της πόλης και της υπαίθρου, με την πρόταση για ένα «άλλο» σχολείο, με την ουσιαστικοποίηση της δημόσιας δωρεάν α΄ βάθμιας περίθαλψης, με την ανάδειξη ζητημάτων εναλλακτικού τουρισμού και αγροτουρισμού και οικολογίας.

Η Γη

Ποια είναι η αξία της γης σε μια πορεία ανόρθωσης της χώρας;

Η μάνα γη αποτελεί την μήτρα άνθισης του καινούργιου. Μας προσφέρει ουσιαστικά και συμβολικά την γέννηση της δημιουργίας. Μπορεί να απαντήσει στις βασικές ανάγκες του ανθρώπου με τους κατάλληλους σχεδιασμούς πολιτικών δράσεων και παρεμβάσεων και με τον απαραίτητο σεβασμό. Το 40% και πλέον του αγροτικού πληθυσμού στην Ελλάδα έχει τα τελευταία τριάντα χρόνια πέσει  σε επίπεδα κάτω του 10%. Αυτό σημαίνει ότι σε ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα μια ολόκληρη χώρα από το κόσμο της εργασίας και της παραγωγής βρέθηκε στο κόσμο των υπηρεσιών και της κατανάλωσης. Ο σημερινός άνθρωπος έχει απομακρυνθεί από το νόημα της ευτυχίας γιατί δεν παράγει τίποτα από αυτά που καταναλώνει και δεν παρασκευάζει τίποτα από αυτά που χρησιμοποιεί. Στον καταναλωτισμό αγνοούμε το ποιοι είμαστε. Η εργασία και η συμμετοχή στην παραγωγή μας το επιτρέπει.  Εδώ  βρίσκεται η απάντηση στην κρίση. Η σημερινή πραγματικότητα της κοινωνικής  ωδίνης απαιτεί συνέπεια και επινοητικότητα. Τα ζητήματα που κυρίως εμφανίζονται σήμερα είναι ζητήματα γύρω από τον εαυτό μας. Ποτέ άλλοτε δεν αναρωτηθήκαμε το ποιοι είμαστε και που πηγαίνουμε. Ποτέ άλλοτε τα τελευταία χρόνια δεν αναρωτηθήκαμε ποιον έχουμε δίπλα μας και τι σημαίνει για μας. Δεν αναρωτηθήκαμε ακόμη για τις πραγματικές μας ανάγκες συνύπαρξης και επικοινωνίας. Άλλο είναι να χαίρεσαι τον εαυτό σου μέσα στους άλλους και άλλο είναι να καταναλώνεις πράγματα για τον εαυτό σου. Άλλο είναι τα αγαθά της γης και άλλο τα προϊόντα κατανάλωσης. Ο δημιουργικός εαυτός που μπορεί να αντιπαλέψει την κρίση, ενσωματώνει συναισθηματική και ψυχική γαλήνη, αυτορυθμίζεται σε ζητήματα ελεύθερου χρόνου και επενδύει στην εργασιακή ζωή. Η «απομάκρυνση» μας από την γη υπονομεύει όλα τα παραπάνω.

Ποια πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι της;

Καταρχήν μπορούμε να επιστρέψουμε στην «ύπαιθρο χώρα» και στο μεγαλείο της χειρονακτικότητας. Μπορούμε να  δημιουργήσουμε νησίδες εφικτής ουτοπίας μιας νέας γεωργικής αντίληψης ενός άλλου καλλιεργητικού  παραδείγματος. Ο σεβασμός και το ενεργητικό «άκουσμα» της γης επιβάλλεται σαν στάση. Μπορούμε άμεσα να διαγράψουμε την «επιθετική» γεωργία και να αρνηθούμε την ανεξέλικτη ασύστολη κατανάλωση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων. Να υιοθετήσουμε και να μεθοδεύσουμε φυσικές καλλιέργειες σε άλλες κλίμακες παραγωγής που δεν είναι άγνωστες σήμερα και έχουν να κάνουν με την διατροφική αλυσίδα την υγεία και την ποιότητα ζωής. Η Ελλάδα με δεδομένου τις κλιματολογικές συνθήκες μπορεί να αναδειχθεί πρότυπο οικολογικής γεωργίας για όλη την Ευρώπη.  

Αλήθεια γιατί χάσαμε την σχέση με την φύση;

Τις τελευταίες δεκαετίες  οι πολιτικές που διαμορφωθήκαν απαξιούσαν τη σημασία και το νόημα της φύσης στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Κυριάρχησε η αντίληψη ότι οποιοδήποτε κομμάτι  γης και ό,τι καλλιέργειες επιδέχεται δεν μπορεί να απαντήσει στις ανάγκες μιας μέσης οικογένειας. Η απαξίωση της γης και των καλλιεργειών τις τελευταίες δεκαετίες δημιούργησε τα εκτρώματα- πόλεις, καθιέρωσε τον αστισμό σαν τρόπο ζωής και κατάφερε να κυριαρχήσει ακόμα και στα χωριά μας. Βαθμιαία «καταφέραμε» να «καταναλώνουμε» την φύση σαν εικόνα -μεγάλη η αρνητική συμβολή της τηλεόρασης- πράγμα που σημαίνει ότι βιώνουμε την απαξίωση της. Σαν συνέπεια όλων αυτών έχουμε ψυχολογικές δυσκολίες και ψυχικές διαταραχές. Σήμερα οφείλουμε με κάθε τρόπο να επιστρέψουμε στην φύση και να αναπτύξουμε καλλιέργειες μικρής κλίμακας, ήδη αυτό έχει ξεκινήσει, να αντισταθούμε στις μαζικές καλλιέργειες και να συναντήσουμε ξανά τις έννοιες της αειφορίας και της βιοποικιλότητας. Όποιες πολιτικές ακολουθήσουν θα πρέπει να ενσωματώσουν οικολογικές συνισταμένες σαν μια κατάσταση  ευθύνης και χρέους απέναντι στις επόμενες γενιές. Το χρέος μας δεν είναι απέναντι στους δανειστές αλλά απέναντι στα παιδιά  μας.  

Τελικά τι σημαίνει για εσένα  τρέλα;

Τρέλα είναι ο «περισσεύον» άνθρωπος μέσα μας. Τρέλα είναι να  συναντάς μια υπέρβαση μέσα σου που κινείται στα καλύτερα εσωτερικά σου τοπία. Τρέλα είναι να υποκλίνεσαι στα ανθρώπινα. Τρέλα είναι ένα φως από ένα άστρο που ανάβει μόνο για σένα. Τρέλα είναι το πιο μικρό ποίημα που έγραψες για σένα. Τρέλα είναι η μέθεξη του λόγου και του χρόνου στο πιο μεθυστικό χορό της ιστορίας. Τρέλα είναι ένας ελληνικός χωρόχρονος,  μια ανταύγεια ονείρου, μια νότα σε ένα πρωινό κυκλάμινο , τρέλα μια κραυγή μια ελπίδα να δούμε κάτι μέσα μας, ένας ευτραπέλιος βίος, ένα κουκούτσι θεού, μια Καζαντζάκια θέωση. Τρέλα είναι ένα καθρεφτάκι που φωτίζει το είναι μας , που ακουμπά τις πιο σκοτεινές πλευρές της ύπαρξης, που μας απομακρύνει από την διήγηση  και μας δονίζει στο πράττειν. Τέλος τρέλα είναι η δύναμη που μας εμβολίζει προς το σύμπαν. Χίλιες ωδίνες μαζί και χίλιες απολαύσεις.

 Πηγή: www.pyxida.gr